شرح حکمت ۱ نهج البلاغه «هوشیاری در فتنه ها»

الفتنه:

فتنه در لغت به معنای آزمایش است و برای مثال هنگامی که زرگر طلا را در آتش می گذارد تا با گداخته شدن، غیر طلا از طلا جدا گردد، عرب از عبارت فتنه استفاده می کند و می گوید فِتنة الصائغُ الذّهب یعنی طلا را آزمایش کرد.

به فتنه و توطئه نیز امروزه فتنه می گویند چرا که در آن شرایط انسان های خوب و بد آزمایش شده و از هم جدا می گردند و هرکس درون خود را بروز می دهد.

منظور امام نیز شاید همین باشد که در مواقعی که خداوند واقعه ای را برای آزمودن بشر فراهم نموده است همانند بچه شتر باش.

فتنه و آزمودن نیز معمولا در شرایط سخت و طاقت فرسا و نیز زمانی که بین حق و باطل، درست و نادرست، تفاوت بسیار اندک است اتفاق می افتد تا به خوبی تفاوت خردمند و نابخرد آشکار گردد.

بنابراین می توان گفت چه بسا بتوان این دستور امام را به سختی ها و مواقع مشکل زندگی نیز ناظر دانست و این مواقع نیز در واقع آزمایش بندگان توسط خداوند است.

بنابراین که فتنه محل آزمایش است، پس به مواقعی فتنه گفته می شود که مرز بین حق و باطل آشکار و خطر لغزش در ما بین این دو بسیار است که آزمایش صورت می گیرد، و ابن ابی الحدید پدیده های تاریخی مانند جنگ جمل و صفین را از مصادیق فتنه نمی داند چرا که تفاوت بین حق و باطل در آن بسیار آشکار است.[2]

ابن اللبون:

ابن لبون به بچه شتر 2 ساله ای[3] می گویند که نه توان سواری دادن و نه توان شیر دادن ندارد و به حد و اندازه استفاده از شتر نرسیده است.

وجه تشابه در این کلام امام نیز بدین صورت است که در مواضع آزمایش و التباس حق و باطل همانند بچه شتر باش بدین صورت که همانطور که از بچه شتر نمی توان هیچگونه بهره ای را برد از تو نیز نتوانند هیچگونه بهره و سودی برند و ادنی منفعتی به ظالم نرسانی.

در هنگام مواجهه با فتنه ها و هنگام التباس بین حق و باطل باید سکوت نمود و از فتنه کناره گیری کرد تا پای انسان به سوی باطل باز نگردد کما اینکه امام صادق علیه السلام فرمودند: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَلَالٌ بَيِّنٌ وَ حَرَامٌ بَيِّنٌ وَ شُبُهَاتٌ بَيْنَ ذَلِكَ فَمَنْ تَرَكَ الشُّبُهَاتِ نَجَا مِنَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مَنْ أَخَذَ بِالشُّبُهَاتِ ارْتَكَبَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ هَلَكَ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَم‏.[4] امور بر سه دسته اند: برخی حلال آشکار است و برخی دیگر حرمت آن آشکار و بین است و گروه سوم آن است که حرمت و حلیت آن آشکار و پیدا نیست و پیامبر اکرم فرمود هرکس این امر مشتبه را رها کند و یا به فرموده امیرالمؤمنین در مواجهه با آن همانند بچه شتر باشد، از محرمات نجات یافته است و هرکس مرتکب آن شود به وادی حرام افتاده است و از جایی که نمی داند هلاک می گردد.

(صوت خوانش این حکمت)

[1] لسان العرب، ج2، ص298

[2] ر.ک: شرح ابن ابی الحدید، ج18، ص82

[3] لسان العرب، ج2، ص493

[4] الكافي، ج‏1، ص68